Współczesna debata polityczna często koncentruje się na bieżących wydarzeniach, pomijając głębsze, kulturowe i historyczne procesy. Jednak istnieją głosy, które konsekwentnie przypominają o ich fundamentalnym znaczeniu dla zrozumienia teraźniejszości. Głos, który od lat próbuje przebić się przez szum informacyjny, należy do ukraińskiej pisarki i intelektualistki, Oksany Zabużko. Jej analizy, oparte na dogłębnej znajomości literatury, historii i mentalności wschodnioeuropejskiej, stanowią surową, ale niezwykle trafną diagnozę stanu, w jakim znalazł się kontynent. To perspektywa, która zmusza do rewizji wielu dotychczasowych założeń dotyczących Rosji, Ukrainy i roli samej Europy.
Zabużko jest postacią nietuzinkową. To nie tylko ceniona na świecie pisarka i poetka, ale także wnikliwa eseistka, której prace analityczne dotyczące tożsamości i kultury Europy Wschodniej zyskały międzynarodowe uznanie. Jej feministyczne poglądy i doświadczenie akademickie, zdobyte między innymi na amerykańskich uniwersytetach, dają jej unikalne narzędzia do interpretacji zjawisk społeczno-politycznych. Dlatego jej ostrzeżenia, formułowane na długo przed pełnoskalową inwazją Rosji na Ukrainę, nabierają dziś szczególnej wagi. To właśnie ta perspektywa pozwala zrozumieć, dlaczego obecny konflikt nie jest jedynie sporem terytorialnym, lecz starciem cywilizacyjnym, którego korzenie sięgają znacznie głębiej.
Kultura jako pole bitwy: Rosyjska literatura i bierność slawistyki
Jednym z kluczowych elementów argumentacji Zabużko jest teza, że wojna w Ukrainie została przygotowana na poziomie kulturowym i mentalnym na wiele lat przed pierwszymi strzałami. Szczególną rolę w tym procesie, jak wskazuje Oksana, odegrała rosyjska literatura popularna. Nie chodzi tu o wielkich klasyków, lecz o masową produkcję literacką, która przez dekady kształtowała w rosyjskim społeczeństwie imperialne resentymenty, poczucie wyższości oraz wrogość wobec Zachodu i sąsiednich narodów. Była to literatura, która normalizowała przemoc i przedstawiała agresję jako uzasadnioną obronę rzekomo zagrożonych wartości.
W tym kontekście Oksana Zabużko kieruje również krytyczne uwagi w stronę zachodniej slawistyki. Ta dziedzina nauki, zajmująca się językami, literaturą i kulturą narodów słowiańskich, przez lata mogła nie doceniać politycznego wymiaru rosyjskiej kultury. Ośrodki akademickie, takie jak zasłużony Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej Uniwersytetu Warszawskiego, koncentrowały się na badaniach filologicznych i historycznoliterackich. Tymczasem, jak sugeruje Oksana, często pomijano propagandowy potencjał literatury masowej, traktując ją jako zjawisko marginalne lub czysto rozrywkowe. Taka postawa, połączona z pewną idealizacją “rosyjskiej duszy”, mogła przyczynić się do zbiorowej krótkowzroczności Zachodu, który nie dostrzegał narastającego zagrożenia. Kultura stała się narzędziem politycznym, a jej analiza została zaniedbana.
Nowa mapa Europy według Oksany: Od osi Wschód-Zachód do sojuszu Północ-Południe
Pełnoskalowa agresja Rosji na Ukrainę wymusiła fundamentalną rewizję dotychczasowego porządku geopolitycznego. Zdaniem Zabużko, tradycyjny podział na osi Wschód-Zachód, zdominowany przez dialog (lub jego brak) między Moskwą a głównymi stolicami zachodnimi, traci na znaczeniu. W jego miejsce wyłania się nowa, pionowa oś współpracy i bezpieczeństwa, rozciągająca się od Północy do Południa wzdłuż wschodniej flanki Europy. To fundamentalna zmiana w postrzeganiu bezpieczeństwa.
W tej nowej konfiguracji kluczowymi partnerami dla Ukrainy stają się nie tylko tradycyjni sojusznicy, jak Polska, ale również państwa nordyckie, kraje bałtyckie, a także Rumunia czy Mołdawia. To sojusz państw, które bezpośrednio odczuwają zagrożenie ze strony rosyjskiego imperializmu i rozumieją jego naturę bez potrzeby dodatkowych wyjaśnień. Tworzy się w ten sposób pas bezpieczeństwa, oparty na wspólnocie doświadczeń i realnych interesów, a nie na abstrakcyjnych deklaracjach. Perspektywa, którą przedstawia Oksana, sugeruje, że środek ciężkości europejskiej polityki przesuwa się na wschód. Kraje regionu przestały być jedynie biernymi odbiorcami decyzji podejmowanych w Berlinie, Paryżu czy Brukseli, a stały się aktywnymi twórcami nowej architektury bezpieczeństwa.
Literatura na froncie: Słowo jako narzędzie oporu
W czasach, gdy dominują komunikaty wojskowe i analizy strategiczne, głos intelektualistów i artystów może wydawać się mniej istotny. Jednak przykład Zabużko pokazuje, jak wielką siłę może mieć słowo w konfrontacji z brutalną siłą. Jej działalność publiczna, liczne wywiady i eseje publikowane w światowej prasie pełnią funkcję nie tylko informacyjną, ale i mobilizującą. Oksana Zabużko nie jest jedynie teoretykiem; jej analizy są głęboko zakorzenione w osobistym doświadczeniu.
Opowieści o życiu w oblężonym Kijowie, o dźwięku dronów przypominającym kosiarki do trawy czy o symbolicznym znaczeniu śmieciarki jako znaku powrotu do normalności między nalotami, mają ogromną moc oddziaływania. Humanizują one wojnę, sprowadzając ją z poziomu abstrakcyjnych map sztabowych do wymiaru ludzkiego cierpienia, strachu, ale i niezwykłej odporności. Literatura i osobiste świadectwo stają się w tym ujęciu formą oporu, narzędziem walki z dezinformacją i zakłamaniem. To także sposób na budowanie międzynarodowej solidarności, opartej na empatii i zrozumieniu. Dzięki takim głosom jak ten należący do Oksany, świat dowiaduje się, że Ukraina walczy nie tylko o swoje terytorium, ale o fundamentalne wartości.
Sąsiedztwo w cieniu kryzysu: Spojrzenie na relacje polsko-ukraińskie
W swoich wypowiedziach Zabużko nie unika tematów trudnych, w tym oceny relacji polsko-ukraińskich. Choć z ogromnym uznaniem mówi o bezprecedensowej fali solidarności i pomocy ze strony polskiego społeczeństwa w pierwszych miesiącach wojny, nie waha się również krytycznie odnosić do późniejszych napięć politycznych. Zwraca uwagę na antyukraińską retorykę, która pojawiła się w polskiej debacie publicznej, szczególnie w okresie kampanii wyborczej.
Jej perspektywa jest jednak daleka od resentymentu. Przeciwnie, jest to głos pragmatyzmu i troski o przyszłość. W swoich wypowiedziach Oksana podkreśla, że strategiczne partnerstwo obu narodów jest kluczowe dla stabilności regionu i stanowi warunek konieczny do skutecznego przeciwstawienia się rosyjskiemu imperializmowi. Wskazuje, że chwilowe spory polityczne czy konflikty interesów nie mogą przesłonić fundamentalnej wspólnoty losów. Jej analiza jest więc wezwaniem do dojrzałości politycznej po obu stronach granicy i budowania relacji opartych na wzajemnym szacunku i długofalowej wizji, a nie na krótkoterminowych kalkulacjach.
Analiza sytuacji międzynarodowej, jaką przedstawia ukraińska pisarka, jest wezwaniem do głębokiej refleksji. To ostrzeżenie, że Europa znajduje się w momencie przełomowym, a dotychczasowe paradygmaty myślenia o bezpieczeństwie i polityce przestały być adekwatne. Aby zgłębić perspektywę ukraińskich intelektualistów w kontekście wojny, warto sięgnąć po szersze opracowania na ten temat. Jeśli interesują Cię analizy geopolityczne dotyczące Europy Środkowo-Wschodniej, zobacz również podobne artykuły.
Rachunek sumienia Europy: Ostrzeżenie, którego nie można zignorować
Podsumowując, diagnoza stawiana przez Oksanę Zabużko jest jednoznaczna: Europa musi dokonać zbiorowego rachunku sumienia. Konieczne jest zrozumienie, że obecna wojna nie jest lokalnym konfliktem, ale kulminacją długotrwałych procesów, które Zachód przez lata ignorował lub błędnie interpretował. Romantyzowanie rosyjskiej kultury, niedocenianie siły propagandy i przedkładanie doraźnych interesów ekonomicznych nad strategiczne bezpieczeństwo doprowadziły kontynent na skraj historycznego kryzysu.
Jej głos, choć może brzmieć surowo, jest w istocie głosem nadziei. Nadziei na to, że Europa zdoła się obudzić, zrozumieć prawdziwą naturę zagrożenia i podjąć adekwatne działania. To wezwanie do porzucenia iluzji i budowania nowej, realnej polityki opartej na solidarności, odwadze i głębokim zrozumieniu historii. Jak sama stwierdza, “jesteśmy już w trakcie trzeciej wojny światowej”. Pytanie, które pozostaje otwarte, brzmi: czy Europa jest gotowa, by w tej wojnie zwyciężyć.
