Najnowszy raport Najwyższej Izby Kontroli (NIK) przedstawia alarmujący obraz funkcjonowania Rządowego Funduszu Rozwoju Mieszkalnictwa (RFRM) w latach 2021-2024. Zgromadzone dane wskazują na szereg uchybień, których łączna wartość finansowa przekracza 2,1 miliarda złotych. Wnikliwa analiza dokumentacji wykazała liczne nieprawidłowości, obejmujące zarówno wydatkowanie środków z naruszeniem prawa, jak i systemowe błędy w zarządzaniu publicznym kapitałem. Fundusz, utworzony w styczniu 2021 roku z celem stymulowania budownictwa mieszkaniowego, stał się przedmiotem kontroli, której wyniki rzucają poważny cień na efektywność i transparentność jego działań.
Celem niniejszej analizy jest obiektywne przedstawienie kluczowych ustaleń NIK, opierając się wyłącznie na twardych danych i liczbach. Zbadamy strukturę zidentyfikowanych uchybień, mechanizmy, które do nich doprowadziły, oraz realne skutki dla rynku mieszkaniowego i finansów publicznych. Kluczowe jest zrozumienie, że wykryte nieprawidłowości nie są jedynie kwestią księgową, lecz mają bezpośredni wpływ na realizację celów społecznych, do których Fundusz został powołany.
Skala finansowych nieprawidłowości: Analiza liczb
Raport NIK precyzyjnie kwantyfikuje finansowe skutki zidentyfikowanych uchybień. Łączna suma 2,1 mld zł została podzielona na kilka kluczowych kategorii, które obrazują naturę problemu. Najpoważniejszą pozycję stanowią kwoty wydatkowane z naruszeniem prawa, opiewające na 1,27 mld zł. Oznacza to, że ponad połowa zakwestionowanej sumy została rozdysponowana w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami, co podważa legalność całego procesu.
Kolejnym istotnym elementem są uszczuplenia środków publicznych lub aktywów, które NIK oszacowała na 424,8 mln zł. Ta kategoria wskazuje na realną utratę wartości w majątku państwowym. Ponadto, kontrolerzy zidentyfikowali sprawozdawcze skutki nieprawidłowości w wysokości 296,2 mln zł oraz potencjalne skutki finansowe lub sprawozdawcze na kwotę 179,4 mln zł. Te liczby jednoznacznie pokazują, że systemowe nieprawidłowości miały wielowymiarowy, negatywny wpływ na finanse publiczne.
Fundamentalnym problemem, na który zwraca uwagę NIK, jest fakt, że w latach 2021-2024 z RFRM wydatkowano blisko 3,5 mld zł poza mechanizmami ustawy budżetowej. Taki sposób działania znacząco ogranicza przejrzystość finansów państwa. Ustawa budżetowa jest kluczowym aktem prawnym, który zapewnia parlamentarną kontrolę nad wydatkami publicznymi. Działanie poza jej ramami uniemożliwia skuteczną weryfikację celowości i gospodarności alokowanych środków.
Mechanizm decyzyjny a zidentyfikowane nieprawidłowości proceduralne
Analiza NIK wskazuje, że źródłem wielu problemów były wady w procesie decyzyjnym. Zgodnie z ustawą, wyłączną kompetencję do udzielania wsparcia z Funduszu posiadali kolejni ministrowie odpowiedzialni za jego funkcjonowanie. Jednak w praktyce cały proces został scedowany na Prezesa Krajowego Zasobu Nieruchomości (KZN), co stanowiło fundamentalne naruszenie przepisów. Taka delegacja uprawnień odbyła się bez odpowiedniej podstawy prawnej.
Działania Prezesa KZN, jak wynika z raportu, cechowały się opieszałością i naruszeniami prawa. Kontrola wykazała, że w przypadku co dziesiątego analizowanego wniosku o wsparcie doszło do naruszenia obowiązujących procedur. Co więcej, w odniesieniu do 41% wniosków stwierdzono praktyki świadczące o dowolności w podejmowaniu decyzji. Taka uznaniowość jest niedopuszczalna w procesie dystrybucji środków publicznych, który powinien opierać się na jasnych i obiektywnych kryteriach.
Skutkiem tych proceduralnych uchybień było udzielenie wsparcia z Funduszu na kwotę 2,9 mld zł z naruszeniem przepisów prawa. Stwierdzone przez NIK nieprawidłowości w procesie decyzyjnym bezpośrednio przełożyły się na nieprawidłową alokację ogromnych środków finansowych. Dodatkowo, raport wskazuje na brak należytej staranności po stronie gmin, które często nie poprzedzały składanych wniosków rzetelną analizą faktycznego zapotrzebowania na lokale mieszkalne.
Efektywność inwestycyjna Funduszu: Niskie wyniki i wysokie koszty
Ostatecznym miernikiem sukcesu każdego programu inwestycyjnego są jego realne efekty. W przypadku RFRM dane są jednoznacznie negatywne. Pomimo wydatkowania miliardów złotych, postępy w realizacji inwestycji mieszkaniowych NIK określiła jako “niewielkie”. Od momentu powstania Funduszu w 2021 roku do końca lipca 2024 roku wybudowano zaledwie 2 143 mieszkania.
Liczba ta stanowi zaledwie 4,4% z planowanych do 2031 roku 48,5 tysiąca lokali. Taki poziom realizacji celu po ponad trzech latach funkcjonowania programu świadczy o jego skrajnej nieefektywności. Analiza struktury wybudowanych mieszkań ujawnia kolejne nieprawidłowości w alokacji kapitału. Zdecydowaną większość, bo aż 2 120 lokali, zrealizowały Towarzystwa Budownictwa Społecznego (TBS). Tymczasem Społeczne Inicjatywy Mieszkaniowe (SIM), które miały być głównym beneficjentem programu, wybudowały zaledwie 23 mieszkania.
Dysproporcja ta staje się jeszcze bardziej uderzająca, gdy spojrzymy na strukturę finansowania. Średnie wsparcie w przeliczeniu na jedno mieszkanie w przypadku SIM wyniosło 72,1 tys. zł, podczas gdy dla znacznie efektywniejszych TBS było to średnio 39,5 tys. zł. Oznacza to, że podmioty o znikomej skuteczności otrzymywały niemal dwukrotnie wyższe dofinansowanie jednostkowe. Taka polityka alokacji środków jest sprzeczna z podstawowymi zasadami racjonalnego gospodarowania.
Analiza kosztów operacyjnych w Społecznych Inicjatywach Mieszkaniowych (SIM)
Szczegółowa kontrola przeprowadzona w 14 Społecznych Inicjatywach Mieszkaniowych dostarcza dalszych danych na temat niegospodarności. W okresie od 2021 roku do 31 marca 2024 roku spółki te wydatkowały łącznie 58,3 mln zł. Stanowi to zaledwie 6,5% wszystkich środków (891,3 mln zł) przekazanych im z Funduszu na realizację inwestycji. Niskie zaangażowanie kapitału w projekty deweloperskie pokazuje, że środki te w dużej mierze nie pracowały na rzecz budowy mieszkań.
Zamiast tego, znacząca część pieniędzy została przeznaczona na koszty operacyjne. Analiza struktury wydatków wykazała, że ponad 51% kosztów tych jednostek (26,1 mln zł) stanowiły wynagrodzenia dla pracowników. Z tej kwoty ponad połowa trafiła do członków zarządów i rad nadzorczych. Taka struktura kosztów jest nietypowa dla podmiotów na wczesnym etapie działalności inwestycyjnej, gdzie większość kapitału powinna być kierowana na aktywa trwałe i przygotowanie projektów.
Co więcej, pomimo znikomego zaawansowania procesów inwestycyjnych, w 10 z 14 skontrolowanych SIM podwyższono stałą część wynagrodzenia prezesa zarządu. Wykryto również inne nieprawidłowości na łączną kwotę 8,1 mln zł, polegające na niegospodarnym wydatkowaniu środków, na przykład na dokumentację projektową przygotowaną z naruszeniem prawa. To wszystko składa się na obraz organizacji, w których priorytetem nie była realizacja celów statutowych, lecz konsumpcja przyznanych dotacji.
Wnioski z kontroli NIK i implikacje dla finansów publicznych
Raport Najwyższej Izby Kontroli dotyczący Rządowego Funduszu Rozwoju Mieszkalnictwa to studium przypadku systemowej awarii w zarządzaniu środkami publicznymi. Zidentyfikowane nieprawidłowości na kwotę 2,1 mld zł są wynikiem splotu czynników: wad proceduralnych, braku nadzoru, nieefektywnej alokacji kapitału i niegospodarności na poziomie operacyjnym. Program, który miał rozwiązywać problemy mieszkaniowe, w praktyce wygenerował znikome efekty przy ogromnych nakładach finansowych.
Kluczowe wnioski płynące z analizy to konieczność przywrócenia pełnej transparentności finansów publicznych poprzez ścisłe przestrzeganie ram ustawy budżetowej. Niezbędne jest również wzmocnienie mechanizmów nadzoru nad agencjami wykonawczymi oraz wprowadzenie twardych kryteriów oceny efektywności, uzależniających dalsze finansowanie od osiąganych rezultatów. W świetle przedstawionych danych, dalsze funkcjonowanie programu w obecnej formie jest nie do obrony z perspektywy analityka finansowego.
Ostatecznie, sytuacja ta wymaga nie tylko działań naprawczych, ale także wyciągnięcia konsekwencji prawnych i personalnych wobec osób odpowiedzialnych za zaistniałe uchybienia. Tylko w ten sposób można odbudować zaufanie do instytucji państwa i zapewnić, że publiczne środki będą w przyszłości wydatkowane w sposób celowy, oszczędny i zgodny z prawem. Dalsze analizy powinny skupić się na ocenie możliwości odzyskania części nieprawidłowo wydatkowanych funduszy.
Aby zgłębić temat zarządzania finansami publicznymi, warto zapoznać się z dodatkowymi materiałami. Dowiedz się więcej o zasadach kontroli budżetowej. Można również przeanalizować inne przypadki audytów programów rządowych. Zobacz analizę podobnych programów inwestycyjnych.
